Begin 2020 werd bekend dat de Belastingdienst het gebruik van zijn Fraude Signalering Voorziening (FSV) staakte. In de jaren sindsdien is naar buiten gekomen dat er zo’n 270.000 mensen op deze ‘zwarte lijst’ stonden geregistreerd. Wie op die lijst stond, werd door de Belastingdienst aangemerkt als ‘verdacht’ en kon te maken krijgen met extra controle en toezicht, of zelfs afwijzing van een betalingsregeling of toeslag. In de FSV werden zogeheten ‘signalen’ geregistreerd; het systeem vermeldt doorgaans niet waarom, wat het signaal was, of wat er daarna met dat signaal gebeurt. Die signalen konden zelfs op basis van ‘kenmerken’ van personen – zoals donaties aan moskeeën of iemands nationaliteit – worden gebaseerd. De Autoriteit Persoonsgegevens deelde een recordboete uit vanwege de grootschalige privacyschending.
De Belastingdienst heeft met de FSV-praktijk voor een grote groep mensen concrete of reëel gevoelde schade aangericht. Het vertrouwen in de Belastingdienst is ernstig onder druk komen te staan en is bij veel mensen en op veel plaatsen verdwenen. De Belastingdienst probeert daarom om de individuen die schade hebben ondervonden te helpen, door hun schade te herstellen. Daarnaast probeert de Belastingdienst om het vertrouwen te herwinnen, van deze specifieke individuen, maar ook meer algemeen het generiek maatschappelijk vertrouwen in de dienst.
In het essay Vormgeven aan schadebeleid kijken auteurs Georgina Kuipers, Marije Huiting, Martijn van der Steen en Myrthe van Delden naar de manier waarop het schadebeleid voor de FSV wordt vormgeven en uitgevoerd door de Belastingdienst en Buitengewone Zaken Blauw (BZB), het organisatieonderdeel dat is opgericht om de schadeafhandeling voor de FSV op te zetten en uit te voeren. BZB heeft ervoor gekozen om te werken via de zes principes van vertrouwenwekkend schadebeleid: erkenning, participatie, begrijpelijkheid, openbaarheid, onafhankelijkheid en voortvarendheid. Eerst is ingezet op voortvarendheid en erkenning, naarmate de tijd vordert is meer ingezet op begrijpelijkheid in de ogen van burgers met een FSV-registratie.
Vertrouwenwekkend schadebeleid vereist een proces waarin organisatie en professionals gaandeweg keuzes maken om dichter naar het beoogde doel toe te bewegen. Hoe die weg verloopt is vooraf niet goed te voorspellen; het vereist voortdurende zorg, reflectie en professionele afwegingen. Het vereist dat beleid, uitvoering en organisatie elkaar voortdurend voeden en naar elkaar terugkoppelen. Zo is in dit hersteltraject de organisatorische keuze gemaakt om de schadeafhandeling bij een aparte afdeling binnen de Belastingdienst onder te brengen, buiten de bestaande organisatiestructuur van de Belastingdienst. Een dergelijke passende organisatievorm, die bovendien een eigen organisatiecultuur kan opbouwen, kan de principes en daarmee het vertrouwen dat een burger schept in de hersteloperatie, ten goede komen.
Vormgeven aan schadebeleid beschrijft het schadebeleid voor de FSV en bespreken we de wijze waarop BZB en de Belastingdienst de zes principes van vertrouwenwekkend schadebeleid in de praktijk hebben gebracht – en welke spanningen en dilemma’s daarbij naar voren kwamen. We reflecteren op de afwegingen die zijn gemaakt om vorm te geven aan het schadebeleid via drie stappen: beleid, uitvoering, en organisatie, en wat deze afwegingen ons leren voor het vervolg van deze operatie, en voor mogelijke andere vergelijkbare operaties. Schadebeleid ontketent namelijk veelal zelf vragen over vertrouwen in de overheid en over de omgang met de behoefte aan meer maatwerk en menselijke maat in veel delen van de overheid.
Download hier de publicatie.