Maatwerk als standaard

Voorkant essay Maatwerk als standaard
Over dilemma's en dynamieken bij het streven naar 'maatwerk' in de uitvoeringspraktijk
Publicatiejaar
2022
Auteur(s)
Wiljan Hendrikx
Marije Huiting
Caspar van den Berg
Mark van Twist

Maatwerk is een buzzword geworden. Overal in het openbaar bestuur lijken organisaties bezig invulling te geven aan maatwerk in hun publieke dienstverlening. Maar zo divers als de publieke sector is, zo divers is ook deze invulling van maatwerk in de uitvoeringspraktijk. In dit essay onderzoeken we maatwerk vanuit het perspectief van uitvoeringsorganisaties, vanuit de vraag: Wat zijn de consequenties van het streven naar ‘maatwerk’ voor uitvoeringsambtenaren in de praktijk en welke centrale dilemma’s en dynamieken levert dit op?

In het essay staan we stil bij negen uiteenlopende uitvoeringspraktijken. Denk daarbij aan het CBR, waar maatwerk betekent dat diegenen die het reguliere praktijkexamen niet af kunnen leggen vanwege medische redenen, een rijtest af kunnen leggen, maar waarbij de kosten voor de noodzakelijke medische keuringen voor eigen rekening zijn. Of denk aan Staatsbosbeheer, waar maatwerk niet gaat over specifieke personen, maar over specifieke terreinen die elk op een unieke manier beheerd en toegankelijk gemaakt moeten worden.

De conceptuele verkenning en de verkenning van praktijken in uitvoeringsorganisaties waar gesproken wordt over maatwerk maken zichtbaar dat maatwerk geen eenduidig, maar eerder een gevarieerd begrip is. Zo is maatwerk soms een uitzondering op de regel en soms een recht voor iedere burger, dus eigenlijk een regel in plaats van een uitzondering. Of zo wordt ruimte voor maatwerk in sommige gevallen belegd bij een specifieke afdeling, terwijl het elders juist voor de gehele organisatie mogelijk wordt gemaakt. De praktijken laten zien dat maatwerk op veel verschillende manieren invulling kan krijgen en krijgt in uitvoeringsorganisaties. Het doordenken van maatwerk maakt vervolgens tal van dilemma’s zichtbaar, waardoor duidelijk wordt dat er spanningen kunnen bestaan tussen maatwerk en andere wensen of uitgangspunten, die ook aan de orde zijn in uitvoeringsorganisaties. Maatwerk vindt immers niet plaats in een vacuüm, maar krijgt lading in verschillende contexten.

De afwegingen die ten aanzien van de dilemma’s en spanningen worden gemaakt, zijn niet slechts een kwestie van helder definiëren. Er gaan afwegingen van waarden achter schuil die zelden of nooit simpel in termen van goed of fout te beantwoorden zijn. Precies daardoor zet de wijze waarop maatwerk invulling krijgt, zaken in beweging; het zorgt voor zichzelf versterkende patronen – zogenaamde dynamieken – in en tussen organisaties en tussen professionals en burgers. Dit kunnen helpende, maar ook hinderende dynamieken zijn. In ons essay zetten we vier dynamieken uiteen: voor burgers, voor uitvoeringsambtenaren, voor managers, en voor bestuurders.

Om handvatten te bieden voor het noodzakelijke gesprek, karakteriseren we maatwerk als richtinggevend of ‘sensitizing’ concept in plaats van een protocollerend of ‘definitive’ concept en onderscheiden we een viertal varianten van ‘weinig’ tot ‘veel’ maatwerk: standaardisatie, beleidscategorieën, hardheidsclausules, en standaardmaatwerk. Tot deze varianten komen we door te kijken naar datgene waar maatwerk voor geldt (voor het bijzonder afzonderlijke geval en/of voor specifieke groepen/beleidscategorieën) gecombineerd met de mate waarin sprake is van maatwerk (van weinig tot veel aandacht voor elk geval afzonderlijk). Dit essay maakt zodoende niet alleen duidelijk welke dilemma’s en dynamieken er spelen bij maatwerk, maar via de onderscheiden varianten biedt het ook houvast voor gesprek over manieren om deze te doorbreken.

Gerelateerde publicaties

Opgavegericht tegenwerken

Over het meetbaar en merkbaar maken van werken aan de opgave

Opgavegericht werken wordt in onze tijd gepresenteerd als hét antwoord op de uitdagingen waar het publieke domein zich voor gesteld ziet. In het openbaar bestuur dient echter altijd voldoende tegenspel te worden georganiseerd en dit is óók het geval bij opgavegericht werken. In dit essay reflecteren we op opgavegericht 'tegenwerken', waarbij we betogen dat 'tegenwerken' ook juist heel

Thema's
Strategie en toekomst
Sturen in netwerken
Inclusief podcast
Inclusief podcast

Tussen staat en menselijke maat

Handhaving in de sociale zekerheid

We onderzochten op verzoek van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid wat voor burgers, handhavers en andere betrokkenen (bij het UWV, de SVB en bij gemeenten) dilemma’s zijn bij handhaving in de sociale zekerheid. We constateren dat er diverse kwesties spelen, zowel op beleidsniveau als in de uitvoeringspraktijk.

Inclusief podcast
Inclusief podcast

Feitenreconstructie aanpak coronacrisis door VWS

Een feitelijke tijdlijn naar de aanpak van de eerste golf van de coronacrisis door VWS

Een feitenreconstructie van de aanpak van de coronacrisis door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in de periode januari tot en met juli 2020. Deze feitenreconstructie is tot stand gekomen op verzoek van het ministerie van VWS en vormt de basis voor het essay "Leven in de Curve".

Thema's
Politiek en bestuur

Leven in de Curve

Een reflectie op het handelen van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in de eerste golf van de coronacrisis

Op verzoek van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport reconstrueren we de aanpak van de eerste fase van de coronacrisis vanuit het perspectief van VWS. We reconstrueren hierin het werken, handelen en denken van het ministerie van VWS als organisatie. We wijzen op de valkuil van wijsheid achteraf en delen vier belangrijke lessen.

Thema's
Politiek en bestuur

Het einde voorbij: werken in een wijkend perspectief

Een reflectie op het handelen van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in de tweede golf van de coronacrisis

In opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport onderzochten we de manier waarop het ministerie van VWS de aanpak van de tweede fase van de coronacrisis (augustus 2020 – juli 2021) organiseerde. We beschrijven hoe het ministerie te werk ging tijdens deze intense en op allerlei manieren uitzonderlijke periode.

Thema's
Politiek en bestuur